En outubro do 1955 Francisco Vales Villamarin, o meu avó, lía o discurso como Numerario electo para o ingreso na corporación da Real Academia de Belas Artes "A nosa Señora do Rosario" da Coruña, o Tema titulado: O Santuario dos Remedios e as antigas rutas xacobeas da comarca mariñá. (Publicadas como separatas do Anuario Brigantino nº 20 e 25)

Pois ben, unha delas, a primeira precisamente, nace en Fontán e termina en Betanzos e que é a que transcribo a continuación do texto orixinal escrito polo mesmo na súa vella máquina de escribir Olivetti.

".Acerca destas importantes rutas, nada se escribiu - que saibamos-, razón pola cal cremos conveniente dalas a coñecer na presente ocasión, destacando de pasada e a grandes liñas, todo aquilo que no aspecto artístico ou no histórico áchese provisto dalgún interese.

Comezaba un destes itinerarios no próximo puertecito de Fontán, lugar fortificado a principios do século XVIII, onde desembarcaban numerosos continxentes de peregrinos estranxeiros, especialmente ingleses e irlandeses. Seguía pola industriosa e risueña vila de Sada "cuxa localidade, pertencente un tempo á xurisdición de Miraflores, nas Mariñas dous Condes, sería utilizada tamén como etapa final da ruta marítima- e pola chamada Costa de Ouces , na estrada que pasa por Armuño, deixando antes á súa esquerda a blasonada mansión do linajudo cabaleiro mariñan, emparentado cos Queipo de Chairo, don Antonio Posse Valledor (Pazo de Oreiro, na actual Avda.Posse) ".. O retablo da capela aneja á devandita casa "obra de exquisito gusto artístico, coroada por unha magnifica efixie do Apóstolo na batalla de Clavijo- encuentrase hoxe no Pazo de Meiras, doado por un descendente daquel prócer á eximia escritora dona Emilia Pardo Bazán.

Continuaba o camiño polas aldeas de Mesoiro, o Casal e Rio", perfilándose a certa distancia o "altivo e forte" castro dá Fragachan ou de Reboredo, ao que houbo de dedicar, xa nos seus anos de senectude, unha das súas mais belas e virís composicións o inspiradísimo e sempre lembrado bardo sadense Lugris Freire, presidente que foi da Real Academia Galega. A Areosa seguidamente, co idílico rinconcito de Bergondiño "de agarimoso topónimo- a man dereita, e á esquerda o castro de Bergondo ou "Monte do Frade", punto de vista

deliciosisimo, dificilmente superable. Pasa a calzada bordeando o atrio ou compas da Igrexa de San Salvador de Bergondo "Burgundium nos documentos medievais- , monumento de extraordinario valor arqueolóxico, que formo parte, como se sabe, do desaparecido mosteiro benedictino de igual nome e que tan maxistralmente estudo e describiu, en diferentes ocasións, o noso ilustre presidente, señor Do Castelo, considerándoo, con gran acerto, "como un dos exemplares mais completo e importantes , no seu tipo, da arquitectura románica galega" . Conserva o templo varias imaxes de regular merito" O Rei Alfonso IX de León, en virtude dun privilexio outorgado na Coruña o 15 de abril de 1218, doo e acouto ao expresado mosteiro o realengo do lugar en que aquel tiña o seu asento"..Prosegue a senda ao longo do muro anterior do antigo cemiterio bergondense, e salvando, a poucos pasos, a estrada de Santa Marta de Babio, internase no lugar de Leiras, recibindo aquí a denominación de "Camiño dous mouros" . Próximo a leste e cara á esquerda, alzase outra prerromana fortificación, perfectamente acusada, divisándose á mesma man e como a un tiro de fusil, o castro de Montecelo, perenne vixiante desa ria de ilusión, cal é a brigantina, a cuxas tranquilas augas, pleno de gozo e ufanía, asómase coa súa barroca roupaxe, o venerable Pazo de Mariñan, recoleta morada tempos atrás de moi significadas familias galaicas.

Da aldea de Leiras pasaba a famosa ruta a Carrio, e de aquí ao suxestivo caserío de Miodelo, seguindo neste último tramo o trazado da actual estrada de Sada a Betanzos. Desde o devandito punto torcía cara á dereita, penetrando na freguesía de Santa María de Pontellas, pertencente ao municipio Brigantino, despois de cruzar o xa mencionado río Randulphi, de moi exiguo caudal neste lugar. En terreo elevado e non moi lonxe do camiño, encuentrase o templo correspondente á citada parroquia, humildísimo, de estilo románico rural, alterado en gran parte polas reformas levadas a cabo en diversas épocas. É de indubidable interese unha imaxe da Virxe titular, medieval, tallada en madeira e policromada, que alí se venera e da que nos ocupamos, en rápida nota, no primeiro número do "Anuario Brigantino".

Salvado un lixeiro repecho, entraban os romeiros na ancha e umbrosa vereda de Illobre, columbrándose á súa destra o alteroso castro de Pontellas, de esplendido horizonte, e en cuxas proximidades uno dos condes de Taboada "se non nos equivocamos- houbo de levantar no pasado século magnifica residencia estival, torreada, onde se custodian os retratos dalgúns dos seus máis caracterizados deudos,"
Desemboca a apostólica senda na estrada xeral de Madrid á Coruña, e contiguo a ela alzase o santuario da nosa Señora das Angustias, construído no segundo terzo do século XVIII co produto de esmolas, do mesmo xeito que o dos Remedios".

A partir do santuario, a vía francigena descende polos ubérrimos agros da Condomiña ou Condomiñas "Condominia de Ilioure, en escritura do primeiro terzo do século XI- ata o barrio da Madalena "case xa ás portas da urbe brigantina- ,onde, entre típico olarías, de nobre soleira, álzase a modesta capillita dese nome, de finais do XVIII e notablemente modificada na pasada centuria, resto único do desaparecido hospital de lazarados contiguo á mesma e do cal eran patróns os membros da corporación municipal"

E xa neste punto os peregrinos, uns penetraríanse no pobo, cruzando o Mendo Minueti, en 1160- pola Ponte Nova, e outros marcharían directamente a Compostela seguindo o camiño do Carregal e calzada das Cascas, bordeando aquí o aludido río e o vetusto mosteiro de Genrozo, do cal só resta hoxe unha moi pequena parte da súa extensa horta, ".. "

Pois ben, como indica o meu avó no principio do seu escrito, "chegan a Fontán, onde desembarcaban numerosos continxentes de peregrinos estranxeiros, especialmente ingleses e irlandeses "isto fíxome investigar e atopar unha publicación sobre -a peregrinación marítima. o camiño inglés desde a ría de Ferrol na baixa idade media- realizado na Tese Doutoral de MªVioleta Miraz Seco na Universidade da Coruña, Facultade de Humanidades do Departamento de Historia Medieval e na que cita a Francisco Vales Villamarin como bibliografía, indicando esta, como análise última que a Ría de Ferrol : a peregrinación marítima xacobea desde Inglaterra a finais da Idade Media caracterizouse por combinar o traslado de peregrinos ao santuario do Apóstolo co comercio do viño e por ser unha ruta rápida, dúas características ás que non se adecuaba Ferrol nin calquera outro porto da ría, se ademais a iso sumamos o ambiente de violencia na que estaba inmersa a zona pola autoridade dos Andrade, ou a ausencia do porto de Ferrol nas licenzas dos barcos ingleses ou nos textos dos peregrinos.

Todo parece indicar que Ferrol e a súa ría non foron adecuados para a chegada continua de peregrinos por mar. De feito poderiamos concluír con bastante fiabilidade que nin Ferrol nin ningún outro porto da ría foron portos de chegada habitual de peregrinos ingleses na peregrinación marítima da Baixa Idade Media, e que por tanto o Camiño inglés actual desde Ferrol non ten a súa orixe a finais da Idade Media, aínda que isto non significa que non fose unha ruta utilizada polos peregrinos ocasionais que puidesen chegar a calquera dos portos da ría ou polos habitantes da zona como camiño de tránsito que tamén utilizaban para camiñar cara a Santiago, de feito existe unha gran devoción ao Apóstolo nesta zona como o demostra a existencia de varias capelas dedicadas a Santiago.

Indica no seu Anexo XIII, o tres itinerarios máis utilizados

Comentando e contrastando esta teoría, con grandes mariñeiros como o son, ademais de profesores de escolas de vela deportiva do porto de Sada, confirmábanme e facilitaron información acerca de que, calquera arribada con motivo de peregrinaxe sería máis lóxico o utilizar os portos de estribor da Ría de Betanzos, como podía ser Fontán, ( hai que ter en conta, que por aquel entón, o medio de impulsión destes navíos, era o vento e as velas) en detrimento de a Ría de Ferrol.

Mesmo comentar tamén que antes de realizarse a ponte do Pedrido, buques de gran tonelaxe navegaban ata Betanzos, como se pode apreciar en innumerables documentos e gráficos que se atopan no Museo dás Mariñas de Betanzos.

Carta Náutica das Rías de Ferrol, Ares, Betanzos e A Coruña

En círculo vermello, o porto de Fontán. Xa en 1674, créanse Industrias Téxtiles (Veas e Jarcias) e posteriormente Salgaduras, serian Flamencos, Oriúndos de Flandes, antigas provincias do Imperio español o Benelux, Bélxica, Luxemburgo, falamos do século XVI, ademais da construción das baterías defensivas de Fontán e punta Corbeiroa protexendo a enseada e a entrada da Ría. En 1762, comeza o declive e traslado a Ferrol da Industria téxtil.

Por todo o anterior e en concreto entre 1674 e 1762, é dicir practicamente un século, o transporte de mercadorías, chegaban ao porto de Fontán-Sada e por tanto peregrinos utilizando este medio de transporte marítimo.
A Ría de Betanzos e a súa bocana de entrada, posúe un bo fondeadero, a entrada está libre de obstáculos e ampla, limpa de fondo, practicamente na súa totalidade area. Ademais é abrigada dos ventos do Sur e suroeste.

 

Réstanos agora o estudo do cuarto e último itinerario, ou sexa o traxecto comprendido entre a ermida dos Remedios e Compostela, cuxo trazado ata algúns quilómetros antes desta cidade coincidía coa histórica vía romana de Brigantium a Bracara Augusta.

 

Se os jacobitas internábanse no centro urbano, non deixaban de visitar a antiga parroquial de Santiago -amorno considerado de refuxio, como o proclamaba unha inscrición entón existente na parte exterior do mesmo-, penetrando pola chamada Porta Santa, que era a correspondente ao hastial da Epístola, convertida en estreito pasadizo ao ser construída, no século XVI, a capela denominada dos Reyes ou do Ecce Homo, da que, a mediados da centuria seguinte, eran patróns o licenciado don Rodrigo Colmelo Bermúdez de Castro, señor da casa e xurisdición de Santa Marta de Babío, «veciño, rexedor e alcalde maior perpetuo» de Betanzos, e a súa muller dona María de Parga, e posteriormente o tamén rexedor don Alonso de Aguiar e Ulloa, irmán do arcebispo mejicano don Francisco de Aguiar e Seijas, antes aludido. A mencionada capela hállase hoxe baixo a advocación da Virxe da Mercé, cuxa imaxe veu substituír recentemente á do Pilar e esta a a de San Antonio Abad, patrón da extinguida confraría gremial de labradores.

Da porta en cuestión só se conserva o tímpano -obra do século XV, como case a totalidade da igrexa-, o cal foi colocado no extremo meridional do referido pasadizo, dando unha das súas caras -na que se ve a imaxe ecuestre do Apóstolo- ao interior do mesmo e a outra, á actual sancristía. Nesta cara aparece o Redentor acompañado de catro figuras -a Virxe e San Juan, dúas delas (")-, de factura moi basta todas, achándose esculpidos, no van, o sol e a lúa e na parte inferior da pedra, moitos dos atributos da Paixón. Este curiosísimo relevo parece réplica do tímpano que se custodia no xardín anejo á parroquial de Santiago da Coruña -pertencente, con toda seguridade, a unha porta ojival do muro Sur da mesma, recentemente descuberta-, superior ao betancero en lábraa e de época anterior.

Nos libros da freguesía, coidadosamente examinados, non conseguimos ver rexistrado o paso polo citado templo brigantino dos romeiros de certa significación, excepto as dúas visitas ao mesmo realizadas, en 1719, por Jacobo III de Inglaterra, aquel infortunado príncipe que pasou case toda a súa vida no desterro, «acariñando -ao dicir de Macaulay- vans proxectos, recibindo honras que mortifican máis que os insultos, e alimentándose de esperanzas que magoan    e atormentan o corazón».

Xa nas postrimerías do século XVIII  -ano 1796-, houbo de recibir aquí as augas bautismales, de mans do párroco don José Antonio Pan, unha nena, «filla lejitima de Gregorio Zeferino Conti e da súa muller Juana Eduarda Roqui, naturais da cidade de Roma, que coa súa carta de casamento e lexitimo pasaporte ban a visitar o corpo do grande Apóstolo Santiago de Compostela», actuando de padriño da neófita -a quen se lle impuxeron os nomes de Jacoba Petronila- o seu tío Paulino Conti, natural tamén da Cidade Eterna, sendo moi probable que a estancia destes estranxeiros en Betanzos obedecese ao desexo de prosternarse, como tantos outros, ante a milagrosa imaxe da Santísima Virxe do Camiño.

Na igrexa de referencia, do mesmo xeito que nas de Santa María «do Azougue» e San Francisco, poden verse interesantísimos relevos relacionados coa peregrinación compostelá -especialmente na última-, demostración evidente da importancia que esta tiña na comarca mariñá pola época en que aqueles insignes monumentos -inmortalizados tamén polo portentoso poder da arte- foron erixidos.

Terminada a visita ao templo xacobeo, baixaban os peregrinos a rúa do Castro -Sánchez Bregua na actualidade-, saíndo pola denominada Porta da Vila ou de Castela, demolida no último terzo do século pasado -para baldón dos concelleiros entón imperantes-, na que campeaban, pola parte que daba ao Campo da Feira as armas da Monarquía española e do antigo reino de Galicia, acompañadas do brasón da cidade, escudos todos pertencentes á décimoquinta centuria e que hoxe se achan embutidos nun muro próximo ao lugar onde aquela porta se atopaba.

A partir do mes de xuño de 1675 podían os romeiros albergarse no hospital que, para enfermos pobres da cidade e a súa xurisdición «peregrinos que pasaren por ela a lograr a devoción do Santo Apóstolo», habían levantado, ás súas expensas, baixo a advocación de San Antonio de Padua, en terreo próximo á ermida de San Roque, extramuros da poboación, don Antonio Sánchez de Taibo e Vilouzás, cabaleiro santiaguista, «do Consello e Contadoría maior de Facenda do Rei o noso señor don Carlos (segundo deste nome)» e rexedor perpetuo da Coruña e Betanzos, natural do coto de Bergondo, e a súa esposa dona Estefanía de Valencia e Guzmán, hospital que veu suplir a falta do da Anunciata, refundido, conforme dixemos anteriormente, no convento das nais agostiñas.

Segundo a escritura fundacional, outorgada en Madrid o 10 de abril do ano anterior, ante o notario don Isidro Martínez, debían exercer o padroado da amentada institución o arcebispo de Santiago e o mesmo Sánchez de Taibo, sucedéndolle á súa morte, a perpetuidad, un membro do Concello brigantino por este designado. Hoxe, por renuncia do prelado compostelán, forma parte do devandito padroado a Xunta Provincial de Beneficencia, con facultade para delegar na autoridade que a mesma estime conveniente.

Para o sustento e curación dos acollidos e demais cargas -eran trinta as camas de que se dispuña nun principio-, sinalaron aqueles ilustres benefactores, de primeira intención, a renda anual de 695,122 maravedíes procedentes dun «xuro ao quitar a razón de vinte mil o milleiro, ympuestos no situado antigo da renda de salinas do Reyno de Galicia, que por ser xuro moi antigo pagaranlle sempre na devandita cidade de Betanzos do balar do alfolí do sal que hai nela, que é o do maior consumo de sal de todas as salinas daquel Reyno», facendo, ao propio tempo, doazón de varios efectos da súa propiedade, dos cales chegaron aos nosos días, por verdadeiro milagre, trece excelentes táboas que podemos admirar en diversas dependencias do establecemento, figurando nunha delas o Salvador e nas restantes os seus discípulos predilectos, reprodución estas últimas, con moi pequenas variantes, do Apostolado de Rubens, existente no Museo do Prado, traballo executado, probablemente, no estranxeiro, a xulgar por un dos inventarios do citado centro benéfico, que rexistra estes doce óleos como «pintura de Roma».

Don Antonio Sánchez de Taibo desempeñou cargo importante en terras de Flandes, extremo que coñecemos polo instrumento público devandito, e puidese suceder que a amentada colección alá fose adquirida, talvez no taller dalgún discípulo ou colaborador do gran mestre flamenco, detalle que saberemos con seguridade o día que lográsemos identificar a curiosísima marca que hai
tempo descubrimos no reverso dos cadros (figura 16).

No momento presente, como consecuencia das leis desamortizadoras e outras diferentes causas, os bens fundacionais e legados diversos quedaron mermadísimos, defendéndose a institución grazas aos auxilios económicos facilitados polo Municipio brigantino, que vén consignando desde hai longos anos nos seus orzamentos sumas de certa consideración, ás que se agregaron, en distintas ocasións, as subvencións concedidas para o mesmo fin pola Deputación coruñesa e o importe de varias esmolas de caritativos veciños.

As obras deste centro hospitalario -comezadas anos antes do outorgamento da carta fundacional- realizáronse con arranxo aos planos executados por don José Veiga e Verdugo, canónico da basílica compostelá -que inspirou, en opinión de Filgueira Valverde, a maioría das construcións levadas a cabo na catedral durante o XVII-, contratándoas en 81,251 reais ao mestre de cantaría Domingo Monteagudo, veciño de Santiago. O edificio sufriu desde entón diversas reformas e ampliacións -especialmente a finais do século pasado-, custeadas polo Concello e diferentes particulares.

Da fábrica primitiva consérvanse, na actualidade, entre outros restos de menor importancia, un pequeno claustro de severa traza, que rodea o patio, cun corpo superior alterado na parte correspondente ás ventás; a escaleira principal e a alacena «de tres chaves» -aberta nun dos muros da galería alta- dedicada a arquivo da obra pía, cuxas portas, na súa cara externa, ostentan os retratos do señor Sánchez de Taibo e a súa esposa -el lucindo o hábito de cabaleiro da Orde de Santiago-, juntamente co brasón correspondente ao primeiro e a lenda «Beatus qui intelligit super egenum et pauperern»                   -Bienaventurado aquel que pensa no necesitado e no pobre-, tomada do salmo 40, de David, traballa de moi escaso mérito artístico, realizado, ao parecer, no século XVIII, despois do falecemento daquel, acaecido antes do 28 de novembro de 1678, data en que se abriu o testamento, outorgado polo filantrópico matrimonio o 26 de setembro de 1669.

Moitos foron os peregrinos que houberon de ser atendidos nesta santa casa, dos cales dejábase sempre constancia nos rexistros especiais que obrigatoriamente levaba o administrador da mesma -quen á vez desempeñaba as funcións de mordomo e capelán, segundo esixencia dos fundadores-, conservándose aínda no seu arquivo algúns libros «de asienttos» en que aparecen con relativo detalle as circunstancias de cada un dos jacobitas que, por diversas causas, víanse precisados a ingresar no establecemento.

Velaquí, por vía de exemplo, uns cuantos nomees, colleitos ao azar:

«O dia sete de abril [de 1769], pola mañá, entro Maria Rodrigues, peregrina, vezina de Balladolid. A súa roupa, inutil. Murio esta a noite do dia 19 de abril de 1769 e déuselle sepultura no cemiterio [do hospital]». «O...18 de maio, pola tarde, entro Maria Morais, vezina de Granada... A súa roupa, inutil. Salio o dia 26 de maio, despois de comer».- «O... 14 de agosto, pola mañá, entro Vizente Luque, peregrino volonio, prouincia de Roma...».- «O... dia 31 [de decembro]... Joseph Bucharel" vezino de Napoles...».- «O... 11 [de xaneiro de 1770]" Agada Martines, vezina da vila de Madrid...».- «O... 13, Joseph Mausi" É franzes...».- «O... 15" Pedro Seuiller... saboiardo"». «O... 17" Francisco Poli" frances...».- «En 24 de xaneiro, mui de mañá, entro Maria Ana de Bran, peregrina francesa...».- «O... 11 [de marzo], despues de xantar... Esperanza Allados" vezina de Lerida...».- «O... 29 de abril... Ana Pret" saboyana"».- «O... 29 de outubro, pola tarde    Josepha Rus saboiana"».- «O" 4 de febreiro [de 1772]... Juan Trofer, alemán"».- «O" 8 de marzo... Maria Clara" alemania [sic]"».- «O" 16 de marzo [de 1773]... Juana Soa... ytaliana"».- «En 24 de xullo... Francisco Cid... natural de Francia"».- «O 14 de agosto... Agata de Combre, alemá... Murio... o dia 16 [do propio mes]... e déuselle sepultura no cemiterio».- «O 1º de diziembre... entrou Catalina Liñeira... francesa"».- «O... 28 [de xaneiro de 1774]... Juan Marcal... francés"».- «O" 14 de marzo" Rosa Narbilla... alemanea [sic]"».- «O" 30 de abril... Felix Rolis" siciliano...».- «O" 22 de maio... Juan de Maloviche" ytaliano...».- O... 27 de agosto" Maria Cambronel, valenciana... ».- «O 10 de decembro" Maria Sanchez, vezina de San Lucas de Barramea [sic]"».- «O 31 [do mesmo mes]... Francisca Lopes de Vmada, vezina de Cadis...».- «O" 13 de abril de [17]75... Miguel Aló... francés...».- «O" 2 de agosto... Juan Galego... vezino da Cidade Real...».- «[O] dia 23 [de abril de 1781]... Maria, chamada a Peregrina catalá. A súa roupa, ben andrajosa. Salio dia 29 de maio, despois de xantar».- «En 22 de novembro [de 1778] entro o enfermo, despois de xantar, chamado Joseph Antonio Maria das Dores, natural de Ginea [sic], prouicia [sic] de Angola. A súa roupa de pouco ualor, por ser pobre peregrino. Salio en dies de decienbre despues de cea».

Obsérvese como estes piadosos viaxeiros houberon de desviarse tamén da ruta xacobea tradicional, co propósito -non nos cabe dúbida algunha- de cruzar a urbe betancera e visitar nela o famoso santuario dos Remedios que tanto lles atraía.

Saían os romeiros do Campo da Feira -por non alongar demasiado o traballo, limitámonos a apuntar dentro da cidade, só aquilo que, ao noso xuízo, áchase dalgunha maneira ligado á peregrinación compostelá- polo camiño do Rolo -onde tiña o seu emprazamento o «pelouriño» concejil-, e despois de salvar o Mendo pola antiga ponte das Cascas -cortado en 1809 polas tropas inglesas na súa retirada cara á Coruña-, a moi poucos pasos da abadía de San Pelayo, xa aludida ao final do noso primeiro itinerario, e ascender a pina calzada que bordea o monte denominado do Coto, alcanzaban o vello lugar de Xanrozo    -antes Ienrocio, Generozo, Janruzo e Jenroço-, situado na parroquia de Santiago de Requián, terra de Nendos, e que dá nome ao arciprestazgo en que se acha incluída a maior parte das freguesías betanceras, entre elas as correspondentes ao núcleo principal da cidade. Á esquerda da ruta e non a moita distancia do indicado punto, yérguese o castro ou ópido anterromano designado tamén de Xanrozo, onde tivo asento unha importante fortaleza rnedieval, da que, segundo o estudo que da mesma fixo o noso ilustre e venerable presidente, só quedan na actualidade os fosos e parapetos que a cercaban e a pegada da mota que servía de base ao castelo. «Cronoloxicamente   -manifesta, ademais, devandito eminente arqueólogo- é posible que sexa o monumento civil máis antigo de Betanzos (fóra dos castros prerromanos), cuxa existencia consta documentalmente, pois aparece xa mencionado no ano 911 ao demarcar o coto do próximo mosteiro de Cinemas; cítase tamén ao acoutar os termos do antigo e desaparecido mosteiro de Piadela; noméaselle como herdade en documento de 1143, e aparece doado como tal castro no ano 1149, ao soado mosteiro de Sobrado polos condes e irmáns don Rodrigo e dona Toda, da ilustre casa de Traba».

Pasábase seguidamente á aldeíta de Limiñón -Liminum, en documento dos primeiros anos do século X-, xa no actual municipio de Abegondo, e de alí, atravesando o Mero, ao poboado do Francés, na parroquia de Santiago de Meangos. Desde esta paraxe, por Presedo -Presidium, na décima centuria tamén-, onde, en época romana, acharíase emprazado, seguramente, algún campamento militar, e Francos, na freguesía de Santa Eulalia de Leiro -non lonxe, talvez, do castelo que a principios do século XII posuía o conde don Pedro Froilaz de Traba, ayo e titor de Alfonso VII-, chegaban os jacobitas, despois de depositar nalgún dos «amilladoiros» do contorno o seu pétreo recordo, ata a ermida de San Payo de Vilacova, que visitarían, en cuxas proximidades existiu na alta Idade Media un mosteiro dedicado ao Salvador e que en 6 de maio de 935 houberon de dotar «Desiderio e os seus dous fillos Maurano, presbítero, e Muniselo».

Continúa o camiño -ascendendo sempre- polo termo parroquial de Vizoño -Uizonio no século XII-, columbrándose ao costado dereito a impresionante altura de Castro Maior. Dominada a agre pendente, alcanzamos o pequeno caserío da Malata, no que posiblemente -a xulgar polo topónimo- existiría, en afastada data, algunha leprosería ou establecemento semellante. De aquí, á feligresia de San Lorenzo de Brétema, no concello de Mesía, partido xudicial de Ordes ou Ordes, onde o arcediano de Nendos, don Pedro Crescóniz, promediado o ano 1140 e no monte coñecido por Rania Longa» -Raña longa-, fundara un convento de cóengos seglares de San Agustín e un hospital, con dúas igrexas         -Santa María e San Nicolás-, incorporado este, con todas as súas rendas, en 1175, ao de Compostela, de cuxas edificacións non queda, actualmente, ningún vestixio, se exceptuamos o nome de Hospital, que leva o lugarcillo en que se asenta o pobre e descuidadísimo templo parroquial.

(O topónimo Brétema aparece no Tombo B da catedral de Santiago, folio 114, convertido equivocadamente en Crunia, termo que traduciu por Coruña un reputado historiador contemporáneo, a quen houbo de rectificar con solidísimos argumentos o señor Do Castelo en recente artigo.)

A un tres quilómetros do citado lugar do Hospital encuéntrase o poboado de Cabeza de Lobo, onde confluía o camiño procedente da Coruña, e desde este último punto continuaba a vía francígena por Ardemil, San Pedro de Buscás, Ponche Vilariño, San Julián de Poulo, Ponche Pereira, A Santiña, Vilarbarro, Ponche Illoá -«No alto, á dereita e esquerda, ven mámoas ou sepulcros dos romanos», di a P. Sarmiento, no seu repetido manuscrito, ao mencionar esta entidade-, Sigüeiro -o Trigundo do Itinerario de Antonino, en sentir de autorizados investigadores-, con importante ponte medieval sobre o Tambre, de gran resonancia histórica -moi alterado por recentes reformas-, a cuxa construción houbo de contribuír coa súa adoitada esplendidez Andrade ou Boo, como o acreditaba a pedra de armas que figuraba sobre o arco maior e que, entre outros moitos restos arqueolóxicos exhíbese hoxe no xardín de San Carlos da capital herculina; Marantes, A nosa Señora de Agualada e Ponte Sionlla, penetrando, a través do barrio de San Cayetano, na urbe xacobea -ansiada meta, para o fatigado peregrino, do seu longo e penosa viaxe-, a cuxo amparo, nimbadas de gloria, repousan as sacras cinzas do primeiro Evanxelizador de España.

 

«Ou do bordón, dás cunchas e dá estrela,
Patrón dá Terra nosa, aloumiñaado
de saudosa paz, non esgrevio estrado
dá enxebre catedral de Compostela».

 

TERMINEI.

 

A Coruña, 4 de outubro de 1955, festividade de San Francisco de Agarrades.

 

Agradecementos e Bibliografía:

- O meu queridísimo Avó

- Anuario Brigantino (diferentes números e publicacións, separatas)

- Mª Violeta Miraz Seco (Doutora Historia Medieval)

- Malena Sánchez Carabel (Fotografías ©)

- Tita Sanjurjo Seijas (Identificadora de lugares da Ruta)

- Ana e Esteban de Altavela (Servizos Náuticos)

- Pablo Cayado (Director da Escola de Vela de Sada)

Un agradecemento enorme a todos eles.

Iñaki Vales-Villamarin Navarro, é Enxeñeiro de Edificación e Arquitecto Técnico.